با توجه به رشد روزافزون جمعیت در ایران، تقاضا برای مواد غذایی روزبهروز افزایش مییابد. به همین دلیل در بسیاری از نقاط برای تولید بیشتر در واحد سطح استفاده بیرویه از کودهای شیمیایی و آلی بسیار رایج است. استفاده بیرویه از مواد شیمیایی میتواند از نظر اقتصادی و همچنین از نظر زیست محیطی مشکلات فراوانی […]
با توجه به رشد روزافزون جمعیت در ایران، تقاضا برای مواد غذایی روزبهروز افزایش مییابد. به همین دلیل در بسیاری از نقاط برای تولید بیشتر در واحد سطح استفاده بیرویه از کودهای شیمیایی و آلی بسیار رایج است. استفاده بیرویه از مواد شیمیایی میتواند از نظر اقتصادی و همچنین از نظر زیست محیطی مشکلات فراوانی ایجاد کند.
نیتروژن گلوگاه رشد بوده و پرمصرفترین عنصر مورد نیاز گیاه است. استفاده بیرویه از کودهای نیتروژنه ممکن است باعث آلودگی آبهای زیرزمینی و جذب زیاد نیترات به وسیله گیاه شود. مصرف این آبها و گیاهان باعث ورود مقادیر زیاد نیترات به بدن شده و سبب بروز بیماریهای متعددی در انسان میشود. یکی از این بیماریها متهموگلوبینما (Methemoglobinemia) است که بیشتر در کودکان شایع است و باعث مرگ آنها میشود (Graun,etal.,1981). نیتروژن نیتراته میتواند در قسمتهای مختلف سبزیها تجمع یافته و اگرچه این نیتروژن نیتراته برای گیاهان سمی نبوده ولی برای مصرف کنندگان این گونه سبزیها مضر میباشد. طباطبایی و ملکوتی (۱۳۷۶) و ملکوتی و طباطبایی (۱۳۷۷) در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که با مصرف زیادی کودهای نیتروژنی بیش از ۴۰۰ کیلوگرم اوره در هکتار تجمع نیترات در سیبزمینی بیش از حد نرمال (۲۹۰ میلی گرم در کیلوگرم نیترات بر مبنای وزن خشک) میگردد. تجمع نیترات در اندامهای قابل مصرف سبزیجات و محصولات زراعی رابطه تنگاتنگی با مقدار کودهای نیتروژنه و نحوه مصرف آنها دارد. به طوری که اگر میزان کود نیتروژنی در مزارع سیبزمینی و هویج را از ۹۰ به ۱۲۰ کیلوگرم در هکتار برسانیم مقدار نیترات در سیبزمینی ۵ بار و در هویج حدود ۵/۱ بار بیش از میزان مطلوب آن تجمع پیدا میکند. تجمع نیترات به ندرت با مقداری کمتر از۴۰۰ کیلوگرم کود اوره در هکتار رخ میدهد (ملکوتی و همکاران، ۱۳۸۳). بیشتر پژوهشگران معتقدند با مدیریت بهینه کوددهی میزان نیترات کاهش مییابد (ملکوتی و همکاران، ۱۳۸۳). بررسیهای انجام شده در خصوص کود مورد نیاز گوجه فرنگی نشان داد که بین مقدار نیترات در میوه گوجهفرنگی با میزان کودهای نیتروژنه مصرف شده رابطه مستقیم وجود داشته و اثرات متقابل بین مقادیر و منابع کود نیتروژنی نیز معنیدار است. تجمع نیترات در گوجهفرنگی تأثیر بسیار منفی در کیفیت آن میگذارد و مقدار مواد سمی را در آن به مقدار قابل توجهی افزایش میدهد (ملکوتی و همکاران، ۱۳۸۴). افزون بر این، به دلیل مصرف کودهای نیتروژنه، در چاههایی که در حاشیه آنها فعالیتهای کشاورزی صورت میگیرد نیز میزان غلظت نیترات زیاد میباشد.
به همین ترتیب در ساقهها نیز ظرفیت احیای نیترات محدود و مازاد نیترات بویژه تحت شرایطی که کود نیتروژنی زیادی مصرف شده باشد، به برگها منتقل میگردد. در مرحله زایشی، رشد رویشی کاهش یافته و تولید مواد هیدروکربنه که برای احیای نیترات لازم است، کاهش و لذا بنابراین ظرفیت احیای نیترات در برگها به هنگام مرحله زایشی کاهش مییابد. به علت پر تحرک بودن نیترات مخصوصاً هنگامی که مصرف کودهای نیتروژنی (به شکل نیترات) بالا باشد (فراتر از نیاز گیاه) گیاه توانایی احیای مقدار اضافی نیترات را نخواهد داشت. در مرحله زایشی (تشکیل میوه) میوهها به عنوان مصرف کننده مواد تولید شده در برگها (Sink) عمل میکنند و چون قدرت جذب بالایی دارند مواد مصرفی منجمله نیترات را از منبع (Source) به طرف خود با سرعت میکشند . چنانچه تحت این شرایط نیترات احیاء شده وجود داشته باشد، وارد میوه شده و در آنجا تجمع مییابد.
معمولاً در بیشتر محصولات سبزی و صیفی سطوح بالای نیترات انباشته میشود. در اندامهای خوراکی سبزیجات مانند اسفناج، کاهو، کرفس، نیترات در سطوح معنی‌داری است (Maynard و همکاران ۱۹۷۶). بافتهای برگ و ساقه بیشترین میزان نیترات را که از ریشه منتقل شده در خود انباشته میکند (۱۹۷۸ ,Lorenz) مقدار نیتریت در سبزیجات در مقایسه با نیترات خیلی کمتر است (Aworth و همکاران ۱۹۸۰)، (۱۹۹۴ Hunt , Tumer). سبزیجات عموماً به عنوان بزرگترین منبع تغذیه‌ای نیترات مطرح میشوند. عموماً سمیت یون نیتریت بیشتر از نیترات میباشد. هرچند، در حدود ۵% نیترات (مواد مغذی) در بدن بوسیله باکتری و راهکارهای متابولیکی به نیتریت برگردانده میشود.
محتوی نیترات در یـک گیاه نشان دهنده یک توازن پویای مقادیرجذبی، تجمعی و انتقالی است (Maynard و همکاران ۱۹۷۶) بنابراین محتوی نیترات توسط تعدادی عوامل محیطی و زراعی تحت تأثیر قرار میگیرد. از عوامل مطالعه شده، کوددهی نیتروژن بعنوان یکی از عوامل اصلی که سطح نیترات را در سبزیجات تحت تأثیر قرار میدهد می‌توان نام برد (Cantliffe 1973) به ویژه تراکم کم و میزان نیترات در خاکها قبل از برداشت و در زمان برداشت به عنوان عوامل بحرانی در تعیین سطوح نیترات در اسفناج شناخته شدهاند (Schupan و همکاران ۱۹۶۷). مطالعات زیادی نشان داده است که سبزی‌هایی که بصورتی ارگانیکی رشد میکنند نسبت به حالتی که در شرایط معمول کشت میشوند دارای محتوی نیترات کمتری میباشد (Ahrens و همکاران ۱۹۸۳ و Vogtmann و همکاران ۱۹۸۳، Stopes و همکاران ۱۹۸۴، ۱۹۸۷، Leclerc و همکاران ۱۹۹۱). نوع و مقدار کودهای آلی بکار رفته باعث تغییرات سطوح نیترات در سبزیها میشوند (Maga و همکاران ۱۹۷۶، Termine و همکاران ۱۹۸۷) شدت معدنی شدن کودهای آلی بطور وسیعی توسط نسبت C/N و میزان لینگین آنها تغییر میکنند (Chaney و همکاران ۱۹۹۲) و کودهای آلی سهل تجزیه شونده تقریباً به همان ترتیب کودهای نیتروژنی معدنی بر روی رشد تأثیر میگذارد (Termine و همکاران ۱۹۸۷).
Delgado و Follett (1998) فاکتورهای مؤثر بر تجمع نیترات در گیاهان را مورد مطالعه قرار دادند. یک تعدادی از فاکتورهای محیطی شامل خشکی (Vogtmanm و همکاران ۱۹۸۳)، درجه حرارت (۱۹۷۲ Cantliffe) نور و تیپ خاک (Petkov , Rajkova 1994) بر روی تجمع نیترات در گیاهان مؤثر واقع میشوند. عملیات زراعی شامل واریته‌های مختلف (Olday و همکاران ۱۹۷۶) میزان کاربرد ازت (Smith , Brown 1966، Maynard, Barker 1976)، میزان کاربرد پتاسیم (Regan و همکاران ۱۹۶۸) کودهای کند رها شونده (Takebe و همکاران ۱۹۹۶) و علف‌کشها (Phatak , Cantliffe 1974) میزان تجمع نیترات در گیاهان را تحت تأثیر قرار میدهند. از میان این فاکتورها میزان کاربرد کود نیتروژنه و شدت نور بیشترین تأثیر را بر میزان تجمع نیترات برعهده دارند (Cantliffe و ۱۹۷۳). طول مدت زمان و شرایط نگهداری محصولات سبزی و صیفی و نحوه پخت از عوامل مؤثر در میزان سبزیجات به شمار می‌روند.
جدول (۱): میزان حداکثر غلظت نیترات در محصولات سبزی و صیفی (میلیگرم در کیلوگرم وزن تر)
| نوع محصول | میزان نیترات | نوع محصول | میزان نیترات |
| کاهو | ۳۵۰۰ | تربچه | ۳۵۰۰ |
| اسفناج | ۳۰۰۰ | کلم | ۱۵۰۰ |
| چغندرقند | ۴۵۰۰ | پیاز | ۲۲۵ |
| خیار | ۲۰۰۰ | سیبزمینی | ۲۵۰ |
| هویج | ۳۰۰ | گوجهفرنگی | ۱۵۰ |
| کرفس | ۲۹۰۰ | کلم قمری | ۲۷۰۰ |
| شلغم | ۴۵۰۰ | – | – |
به نقل از : (ScharpF 1991, Maff UK 1999)
در جدول ۲ مقدار نیترات در برخی محصولات با شرایط متفاوت کوددهی نشان داده شده است.
جدول (۲): نتایج تجزیه اندامهای خوراکی نمونههای سبزی و صیفی استان آذربایجانشرقی با شرایط کوددهی متفاوت (۱۳۹۲)
| نوع کود
نوع محصول |
N
Kg/ha |
P
Kg/ha |
K
Kg/ha |
Fe
Kg/ha |
Mn
Kg/ha |
Zn
Kg/ha |
نیترات
mg/kg Fw |
| کاهو | ۵۰۰ | ۲۰۰ | – | – | – | – | ۲/۲±۶۷۲۲ |
| کاهو | ۶۰۰ | ۲۵۰ | – | – | – | – | ۶/۴±۹۶۵۰ |
| کاهو | ۲۵۰ | ۲۵۰ | – | – | – | – | ۶/۳±۲۸۰۰ |
| کاهو | ۲۰۰ | ۱۰۰ | ۱۰۰ | ۵۰ | ۲۰ | ۱۰ | ۸/۲±۲۰۰۰ |
| خیار | ۴۰۰ | ۱۰۰ | – | – | – | – | ۳/۲±۴۵۰۰ |
| خیار | ۵۰۰ | ۱۵۰ | – | – | – | – | ۸/۱±۵۶۵۰ |
| خیار | ۲۲۰ | ۱۰۰ | ۱۲۰ | ۵۰ | ۲۰ | ۱۰ | ۷/۲±۱۰۰۰ |
| گوجهفرنگی | ۳۵۰ | ۱۵۰ | – | – | – | – | ۶/۳±۴۸۰ |
| گوجهفرنگی | ۴۰۰ | ۱۰۰ | – | – | – | – | ۷/۳±۴۰۰ |
| گوجهفرنگی | ۵۰۰ | ۲۰۰ | – | – | – | – | ۳/۴±۸۷۰ |
| گوجهفرنگی | ۲۵۰ | ۱۰۰ | ۱۵۰ | – | – | – | ۲/۱±۸۰ |
| گوجهفرنگی | ۲۲۰ | ۱۰۰ | ۱۵۰ | ۵۰ | ۲۰ | ۱۰ | ۸/۲±۱۵۲ |
| پیاز | ۴۰۰ | ۲۵۰ | – | – | – | – | ۶/۳±۳۸۰ |
| پیاز | ۵۰۰ | ۵۰۰ | – | – | – | – | ۶/۲±۱۲۵۰ |
| پیاز | ۳۰۰ | ۱۵۰ | ۱۰۰ | – | – | – | ۸/۱±۴۰۰ |
| پیاز | ۲۲۰ | ۱۰۰ | ۱۵۰ | ۵۰ | ۲۰ | ۱۰ | ۸/۲±۲۰۰ |
| پیاز | ۱۸۰ | ۱۰۰ | ۱۵۰ | ۵۰ | ۲۰ | ۱۰ | ۶/۲±۳۰۰ |
جدول (۳): نتایج تجزیه نمونه سبزی و صیفی درکشت گلخانه‌ای
| نوع محصول | میزان نیترات | نوع محصول | میزان نیترات |
| کاهو | ۷/۲۱±۳۱۲۰ | خیار | ۲/۲۲±۱۹۲۰ |
| کاهو | ۷/۲۶±۳۲۵۰ | خیار | ۶/۳۱±۲۲۰۰ |
| کاهو | ۶/۴۱±۳۳۱۰ | گوجهفرنگی | ۷/۴۲±۱۵۰ |
| کاهو | ۴/۲۷±۲۹۸۰ | گوجهفرنگی | ۷/۲۲±۲۶۰ |
| خیار | ۶/۱۶±۲۱۰۰ | گوجهفرنگی | ۷/۳۱±۳۰۰ |
| خیار | ۴/۲۲ ±۱۸۷۰ | گوجهفرنگی | ۶/۲۷±۲۸۰ |
همانطوری که از جدول ۲ مشاهده میشود میزان نیترات در اندامهای خوراکی سبزی و صیفی همبستگی مثبتی با کاربرد کودهای شیمیائی از خود نشان میدهد. در نمونه‌هایی که طبق عرف زارعین فقط به مصرف مقادیر زیاد کودهای نیتروژن و فسفر اکتفا شده است غلظت نیترات در تمامی نمونهها بالاتر از حد مجاز میباشد. در نمونه‌هایی که مصر ف نیتروژن و فسفر براساس آزمون خاک صورت گرفته میزان نیترات درحد قابل قبول اندازهگیری شده است. کاربرد پتاسیم بطور معنی‌داری از غلظت نیترات برگ کاسته است. همچنین با توجه به نقش کلیدی عناصر آهن و منگنز در فعال نمودن آنزیم نیترات ردوکتاز کاهش غلظت نیترات در بافت گیاهی دیده میشود. در جدول ۳ نمونههای کشت شده در شرایط هیدروپونیک مورد تجزیه قرار گرفته‌اند که میزان نیترات در محدوده مجاز می‌باشند. منتها با توجه به اینکه در کشت آبی ریشه گیاه در تماس مستقیم با نیتروژن بوده و افزایش عملکرد با کاربرد نیتروژن بصورت خطی افزایش مییابد لذا بایستی کنترل بیشتری در کنترل غلظت نیترات در سال کشت نمود.
جدول (۴): نتایج آنالیز اندامهای خوردنی سبزی و صیفی بدست آمده از نقاط مختلف استان آذربایجانشرقی (۱۳۹۲)
| نوع کود
نوع محصول |
دامی
(تن در هکتار) |
کمپوست
(تن در هکتار) |
اوره
(کیلوگرم در هکتار) |
نیترات وزن تازه
میلیگرم در کیلوگرم |
| کاهو | ۱۰ | – | ۲۰۰ | ۱۰۰۰ |
| کاهو | ۱۰ | ۱۰ | ۱۰۰ | ۸۷۹ |
| خیار | ۲۰ | – | ۱۵۰ | ۱۲۵۰ |
| خیار | ۲۵ | – | ۱۰۰ | ۱۰۰۰ |
| گوجهفرنگی | ۵۰ | ۱۰ | ۲۰۰ | ۸۰ |
| گوجهفرنگی | ۴۰ | – | – | ۴۵ |
| پیاز | ۲۵ | ۵ | ۴۰۰ | ۶۵۰ |
| پیاز | ۱۵ | – | ۲۵۰ | ۱۵۰ |
| سیبزمینی | ۴۰ | ۵ | – | ۳۸ |
| سیبزمینی | ۲۰ | – | ۲۵۰ | ۳۱۰ |
در نمونهبرداری تصادفی که از نقاط مختلف استان آذربایجانشرقی صورت گرفت محصولات بدست آمده در شرایط کوددهی آلی مورد بررسی قرار گرفت. میزان پایین نیترات اندازهگیری شده در شرایطی بدست آمد که فقط از کوددامی یا کمپوست شده و از سایر کودهای شیمیایی به جز نیتروژن به مقدار اندک استفاده شده است. به نظر می‌رسد احتمالاً بعلت فعل و انفعالات آنزیمی خاص صورت گرفته در محیط ریزوسفر محصولات کشت شده در کوددامی موادی جذب گیاه میشوند که به احیاء نیترات در گیاه کمک میکنند. شاهد این امر بالا بودن میزان پروتئین در محصولات کشت شده در محیط ارگانیک (تغذیه با کودآلی) در مقایسه با سایر محصولات میباشد که احتمالاً بدلیل کاهش بیشتر نیترات و ایجاد پروتئین میباشد.
جدول (۵): نتایج تجزیه نیترات در نمونههای مختلف کاهو، کلم و اسفناج در منطقه حکمآباد تبریز (۱۳۹۲)
| نوع سبزی | فصل | نوع کوددهی | میزان نیترات
Mg/Kg FW |
میزان نیترات در ماده خشک
% DM)) |
||||
| متوسط | حداقل | حداکثر | متوسط | حداقل | حداکثر | |||
| کلم | زمستان | عرف زارع | ۹۷۰ | ۸۷۰ | ۱۱۰۰ | ۱۵/۲ | ۶۷/۱ | ۷۱/۲ |
| آلی | ۷۷۷ | ۸۶۰ | ۹۷۸ | ۲۵/۲ | ۵۹/۱ | ۹۵/۲ | ||
| تابستان | عرف زارع | ۷۰۷ | ۵۲۰ | ۱۱۰۰ | ۹۸/۱ | ۲۷/۱ | ۹۶/۲ | |
| آلی | ۵۷۵ | ۴۸۰ | ۶۶۰ | ۸۸/۱ | ۳۲/۱ | ۸۲/۲ | ||
| اسفناج | زمستان | عرف زارع | ۱۱۰۰ | ۸۲۰ | ۱۵۰۰ | ۹۶/۱ | ۳۲/۱ | ۸۵/۲ |
| آلی | ۱۰۶۰ | ۵۸۰ | ۱۶۲۰ | ۸۹/۱ | ۶۶/۰ | ۹۲/۲ | ||
| تابستان | عرف زارع | ۲۸۵۰ | ۲۰۰۰ | ۳۴۰۰ | ۶۵/۴ | ۲۳/۳ | ۴۲/۵ | |
| آلی | ۱۸۲۰ | ۸۰۰ | ۲۳۳۰ | ۸۲/۳ | ۶۵/۰ | ۴۲/۵ | ||
| کاهو | زمستان | عرف زارع | ۱۰۳۰ | ۸۹۰ | ۱۲۰۰ | ۹۴/۱ | ۷/۱ | ۲۴/۲ |
| آلی | ۱۰۲۰ | ۷۷۰ | ۱۱۲۰ | ۹۴/۱ | ۶۶/۰ | ۹۲/۳ | ||
| تابستان | عرف زارع | ۱۰۶۰ | ۵۸۰ | ۱۶۰۰ | ۱/۲ | ۷۰/۱ | ۲۲/۳ | |
| آلی | ۹۸۹ | ۳۸۰ | ۱۰۰۰ | ۹/۱ | ۲/۱ | ۸۹/۲ | ||
همانطوری که در جدول ۵ مشاهده میشود از نمونههای مختلفی که در منطقه حکمآباد تبریز با دو روش کشت ارگانیک و سنتی در دو فصل تابستان و زمستان انجام گرفت. نتایج جالبی بدست آمد. میزان تجمع نیترات در فصل زمستان بدلیل تأثیر شدت نور بیشتر از فصل تابستان بوده و همچنین بالاترین میزان نیترات اندازهگیری شده در سیستم کشت سنتی (عرف زارع) حاصل شد. لذا ضروری است برای جبران کاهش عملکرد مقداری کود ازته با توجه به میزان نیترات موجود در خاک به کشت ارگانیک افزوده شود تا در کنار عملکرد اقتصادی قابل قبول، میزان نیترات نیز پائین‌تر از حد بحرانی باشد.
جدول (۶): فاکتورهای محیطی و زراعی مؤثر بر میزان تجمع نیترات در سبزیجات
| فاکتور | میزان نیترات | مکانیزم | ||
| زیاد | کم | |||
| محیطی | نور | کم | زیاد | آنزیم نیترات ردوکتاز برای فعالیت در گیاه نیاز به نور دارد |
| دما | زیاد | کم | انجام معدنی شدن نیتروژن و نیتریفیکاسیون در خاک و تنفس در گیاه در درجه حرارت بالا سریعتر صورت میگیرد | |
| تنش آبی | زیاد | کم | در اثر استرس کم آبی با تأثیر غیرمستقیم روی فعالیت آنزیم نیترات ردوکتاز | |
| فصل | پائیز تا زمستان | – بهار تا تابستان | شدت نور پایین و طول روز کوتاه در پاییز و زمستان | |
| ویژگیهای خاک | زیاد بودن PMN2
نیتریفیکاسیون سریع – میزان بالای نیترات خاک |
پایین بودن PMN نیتریفیکاسیون آهسته- میزان پائین نیترات خاک | زیاد بودن PMN در خاک میزان بیشتر یون آمونیوم در خاک ایجاد میکند بنابراین نیترات بیشتری جذب گیاه میشود. نیتریفیکاسیون سریعتر در خاک میزان نیترات گیاه را سریعتر تأمین میکند. بالا بودن میزان نیترات خاک باعث میشود که گیاه نیترات بیشتری جذب میکند. | |
| موقعیت | عرض جغرافیایی زیاد
محیط گلخانه |
عرض جغرافیایی کم
محیط بیرون |
کاهش تابش خورشید در عرضهای جغرافیایی بالاتر در پاییز و زمستان باعث افزایش شدت نور کم و درجه حرارت بالاتر در محیط گلخانه باعث بالا بودن میزان نیترات در گلخانه میشود. | |
| زراعی | میزان کاربرد نیتروژن | زیاد | کم | کاربرد مقادیر بالای نیتروژن باعث تجمع نیترات در گیاهان میشود. |
| نوع کود نیتروژنه | محلول | کندرها | کودهای کندرهای نیتروژن میزان نیترات را بصورت تدریجی برای گیاه تأمین میکنند. | |
| بازدارندههای نیتریفیکاسیون | کم | زیاد | تأمین کنترل شده نیترات برای گیاه توسط بازدارندگان نیتریفیکاسیون در گیاه صورت میگیرد | |
| زمان مصرف کودهای ازته | تقسیط محدود | تقسیط اساسی | کاربرد کودهای نیتروژنه در اواخر زمان برداشت باعث بالا رفتن میزان نیتریفیکاسیون گیاه میشود | |
| کاربرد کودهای پتاسه | کم | زیاد | اثر غیر مستقیم پتاسیم بر فعالیت آنزیم نیترات ردوکتاز | |
| کاربرد کودهای کلره | کم | زیاد | رویت اثرات آنتاگونیستی کلر با نیترات جذب آن در داخل گیاه به کندی صورت میگیرد. | |
| زراعی | واریته | میزان نیترات در واریته‌های مختلف متفاوت میباشد. | ||
| علف‌کش | زیاد | کم | کاربرد مقادیر بالای علف‌کشها برخی فازهای احیاء نیترات در گیاه را مختل میکنند. | |
| سن گیاه | نابالغ | بلوغ کامل | نیترات در گیاهان موقعیکه نیترات خاک کافی یا زیاد باشد با افزایش سن گیاه بیشتر تجمع میکند. نیترات در گیاهان موقعیکه میزان نیترات خاک در حد کمبود یا مناسب باشد با افزایش سن کاهش مییابد. | |
| زمان برداشت | صبح | عصر | میزان نیترات در طول روز کاهش مییابد. این امر بویژه موقعی که گیاه حاوی نیترات بالا در معرض یک هوای صاف و خنک قرار داشته باشد، بیشتر مؤثر خواهد بود. | |
| تراکم کشت | متراکم | تنک | نسبت پهنای برگ / ساقه موقعی که گیاه متراکم کاشته میشود خواهد یافت. | |
- تأثیر هر فاکتور روی میزان نیترات در گیاه موقعی که سایر فاکتورها ثابت نگه داشته شدهاند بررسی شده است.
- PMN = پتانسیل معدنی شدن ازت
در جدول ۶ کلیدهای فاکتورهای محیطی و زراعی مؤثر بر میزان تجمع نیترات در سبزیجات مورد بحث قرار گرفته است.
با وجود اهمیت بسیار زیادی که غلظت بیش از حد استاندارد نیترات بر سلامتی انسان دارد، مطالعات در این زمینه در کشور ما محدوداست. نیتروژن افزون بر شرکت در ساختمان پروتئینها، قسمتی از کلروفیل را هم تشکیل میدهد. به همین دلیل کمبود نیتروژن سبب زرد شدن برگها و در نتیجه توقف رشد گیاه میشود (ملکوتی، ۱۳۷۵). پیامد مصرف زیاد نیتروژن، رشد بیش از حد گیاه و رنگ سبز تیره برگهاست. مقدار زیاد نیتروژن خاک در صورت کم بودن سایر عناصر غذایی، دوره رشد گیاه را طولانیتر کرده و رسیدن محصول را به تأخیر میاندازد. غلظت نیتروژن در گیاهان و اندامهای مختلف آن متفاوت ولی میانگین آن در ماده خشک گیاه حدود ۲% است. همچنین غلظت نیتروژن در گیاه بستگی به عوامل متعددی از جمله نیتروژن موجود در خاک، نوع گیاه، اندام گیاه و مرحله رشد گیاه دارد (ملکوتی، ۱۳۷۵).
نیترات برای انسان سمی نیست اما وقتی که در بدن و بیشتر به وسیله باکتریها به نیتریت تبدیل و جذب میشود باعث بروز بیماری متهموگلوبینمیا و در نتیجه کمبود اکسیژن در بدن میشود. در این ارتباط شیرخواران در معرض خطر بیشتری قرار دارند. زیرا بالا بودن pH شیره معده آنها محیط مناسبی را برای رشد باکتریهای تبدیل کننده نیترات به نیتریت فراهم میکند. همچنین نیترات ممکن است با آمینهای آلی ثانویه ترکیب شده و نیتروزآمین‌ها را تشکیل دهد که در مطالعات بر روی حیوانات سرطانزائی آن به اثبات رسیده است.
کود نیتروژنه و نور بیشترین تأثیر را از میان عوامل محیطی بر تجمع نیترات در گیاهان دارند. تجزیه نیترات در گیاه به پیروی از شدت نور انجام میشود. هنگامی که مقدار نور پایین باشد نظیر زمستان، هوای ابری و تاریکی سرعت فتوسنتز و فعالیت آنزیم نیترات رداکتاز کاهش و در نتیجه تجمع نیترات در بافتها صورت میگیرد. دلیل تجمع بیشتر نیترات در گیاه در شب نیز همین است. در برگهای کاملاً بالغ، میزان فعالیت نیترات ردکتاز بسیار اندک است در نتیجه میزان نیترات در برگها افزایش مییابد. این در حالی است که فعالیت نیترات ردکتاز در سلولهای در حال رشد نواحی انتهایی ریشه زیاد است و غلظت آن به سوی بخشهای بالاتر به سرعت کاهش مییابد. حدود ۶۰ درصد نیتریفیکاسیون در سیتوپلاسم (توسط آنزیم نیترات رداکتاز) در ۲۴ ساعت اول اتفاق میافتد و در کلروپلاستهای ریشه نیترات احیاء میگردد.
به طور کلی تجمع نیترات با فتوسنتز رابطه معکوس دارد هر عاملی مـیزان فـــتوسنتز در گیاه را کاهش دهد، سبب افزایش غلظت نیترات در گیاه خواهد شد. با توجه به اینکه فرایند آمین‌سازی (تبدیل نیترات به عامل آمینی جهت سنتز پروتئین) در گیاه، انرژی خواه است (به ATP نیاز است) بنابراین هر عاملی نظیر استرسهای محیطی که باعث تضعیف گیاه شود، به تجمع نیترات کمک میکند.
در یک گیاه میزان نیترات در بین بافتهای مختلف متفاوت است، نیترات معمولاً در برگها، ریشه و ساقه به بیشترین مقدار دیده میشود و به ندرت مشکل تجمع نیترات در گل و میوه و یا سبزیهای میوهای مطرح میباشد. با این وجود در برخی شرایط تجمع آن در سبزیهای میوهای هم مشاهده میشود. شدت نور حتی پس از برداشت محصول نیز میتواند مقدار نیترات موجود در گیاه را تحت تأثیر قرار دهد. به گونهای که نگهداری سبزیجات حتی پس از برداشت تحت شدت نور کافی موجب کاهش نیترات آنها نسبت به شرایط نگهداری با نور ناکافی خواهد بود (۶و ۴). کمبود اکسیژن نیز میتواند با کاهش واکنشهای آنزیمی باعث افزایش نیترات تجمع یافته در گیاه شود (۸). به همین دلیل در شرایط کشت هیدروپونیک نیز مقدار نیترات تجمع یافته به دلیل کاهش میزان اکسیژن زیاد میشود (۹). بروز تنشهای محیطی مثل تنش خشکی هم فعالیت آنزیم احیا کننده نیترات را کاهش و باعث تجمع نیترات جذب شده در گیاه میگردد (۶). به طور کلی تجمع نیترات در گیاه بستگی به گونه، رقم، اندامهای مختلف گیاه و سن آن دارد (۵). پژوهشهای انجام گرفته در ارتباط با نوع کود نیز مشخص نمود که کودهایی که به تدریج نیتروژن را آزاد کرده و همچنین بازدارندههای نیتریفیکاسیون و کودهای آلی غلظت نیترات را در کاهو کاهش میدهند (۱۰).
جدول (۷): حد مجاز نیترات در محصولات طبق استانداردهای چند کشور اروپایی (۱۱، ۵ و ۹)
| نوع محصول | میلیگرم نیترات در کیلوگرم وزن تر محصول | نوع محصول | میلیگرم نیترات در کیلوگرم وزن تر محصول | میلیگرم نیتریت در کیلوگرم وزن تر محصول |
| سیبزمینی | ۲۵۰ | لوبیا سبز | ۸۲۲-۸۰۰ | |
| گوجهفرنگیگلخانهای | ۳۰۰ | کدو | ۵۰۰-۴۰۰ | |
| گوجهفرنگیمزرعه | ۲۰۰-۱۵۰ | سیر | ۵۰۰-۲۰۰ | |
| بادمجان | ۴۰۰ | کاهو پیچ گلخانه‌ای زمستانه | ۴۵۰۰ | |
| کلم قمری | ۱۷۰۰-۲۰۰ | کاهو پیچ گلخانه‌ای تابستانه | ۳۵۰۰ | |
| کلم چینی | ۲۴۰۰-۴۰۰ | کاهو پیچ تابستانه هوای آزاد | ۲۵۰۰ | |
| هویج زودرس | ۸۰۰-۴۰۰ | اسفناج | ۳۸۹۰-۳۴۵ | ۱۰ |
| هویج | ۵۰۰-۲۵۰ | اسفناج کنسروی | ۹۰۰ | ۵ |
| پیاز | ۱۰۰۰-۵۰۰ | ترب قرمز | ۱۴۰۰-۲۶۰ | |
| هندوانه | ۶۰ | انگور | ۶۰ | |
| گلابی | ۶۰ | چغندرقند | ۵۶۹۰-۱۴۰ | – |
| سبزیهای برگی | ۳۰۰۰ | سبزیهای مورد استفاده برای تغذیه بچه ها | ۶۰۰ | ۱۰ |
| خیارگلخانه ای | ۴۰۰ | آب آشامیدنی | ۴۰ | ۲/۰ |
| خیار هوای آزاد | ۳۰۰-۲۰۰ | محصولات غذایی برای نوزادان | ۳۰۰ | ۵ |
| نخود فرنگی | ۱۲-۱۰ |
به منظور بررسی مقدار نیترات در برخی محصولات سبزی و صیفی استان، با مراجعه به برخی مناطق (شهرستانهای عجب شیر، بستانآباد، شبستر، سراب و آذرشهر) اقدام به نمونهبرداری از اندام خوراکی محصولات پیاز، سیب زمینی، کلم و هویج گردید. در این مطالعه در مجموع ۱۹۰ نمونه شامل ۴۰ نمونه پیاز، ۵۰ نمونه سیب زمینی، ۵۰ نمونه هویج و ۵۰ نمونه کلم جمعآوری گردید. تمامی نمونههای گیاهی به آزمایشگاه انتقال یافت و قسمتهای خوراکی جدا و قطعاتی از آنها به طوری که یک نمونه کامل از هر گیاه تهیه شود، انتخاب شد. سپس غلظت نیترات در اندامهای خوراکی به روش زیر اندازهگیری شد.
حدود ۳ کیلوگرم از محصولات مورد مطالعه برداشته شده و به منظور آماده سازی نمونهها ابتدا قسمتهای غیرخوراکی جدا و پس از شستشو، نمونهها خشک، خرد و همگن شد. حدود ۲ ± ۲۰۰ گرم از نمونه آماده سازی شده به وسیله دستگاه خشک کن انجمادی خشک و به ظروف پلیمری منتقل و با ورقههای آلومینیومی لفافپیچی شد. از آنجا که نیترات موجود در سبزیجات به نور و دما حساس است و تجزیه میشود، نمونههای خشک شده جهت نگهداری طولانی تر تا زمان انجام آزمایش در فریزر °C18- نگهداری شدند. برای اندازهگیری نیترات از دستگاه HPLC مدل ۱۵۲۵Waters استفاده شد. به منظور تهیه استاندارد کاری ۶۳۰۷/۱ گرم از پودر پتاسیم نیترات بدون آب با آب دیونیزه به حجم ۱ لیتر رسانده و محلول ppm 1000 نیترات آماده و از آن استانداردهای کاری مورد نیاز تهیه و به دستگاه HPLC تزریق شد. منحنی کالیبراسیون با استفاده از جذبهای نوری خوانده شده رسم شد. برای تهیه فاز متحرک به ۱۰ گرم دی پتاسیم هیدروژن فسفات، ۵۰ میلی لیتر استونیتریل اضافه و پس از رساندن pH محلول به ۳ (به کمک اسید فسفریک) محلول فیلتر شد. به منظور استخراج نیترات نمونهها ۰۵/۰±۷۰۰۰/۰ گرم نمونه خشک شده به بالون حجمی ۵۰۰ میلی لیتری منتقل و با ۴۰۰ میلی لیتر آب داغ دیونیزه حل و در بالون حجمی به مدت ۱۵ دقیقه در بن ماری جوش قرار داده شد. پس از خنک کردن در دمای محیط با استفاده از کاغذ صافی معمولی و سپس با استفاده از Filter syringe صاف شد. بسته به میزان نیترات موجود در نمونهها، ۱۰۰-۲۵ میکرولیتر از محلول صاف شده به دستگاه HPLC تزریق شد. حد تشخیص دستگاهی روش (Detection Limit) mg/ml 1 و درصد بازیافت (Recovery) 3/106 بوده است. میزان رطوبت نمونهها به روش آون خلاء (c° ۳± ۷۰) و در سه تکرار تعیین شد (۱۹). همه مواد شیمیایی مورد استفاده دارای درجه خلوص آزمایشگاهی بودند. با توجه به توزیع غیرنرمال متغیر نیترات، از آزمون‌های آماری غیر پارامتریک استفاده شد. برای هر یک از محصولات مقایسه میزان نیترات در دو فصل زمستان و تابستان توسط آزمون Mann- whitnet و مقایسه این صفت بین سه محصول توسط آنالیز واریانس یک طرفه Kruskal- Wallis انجام شد.
مقدار استاندارد غلظت نیترات در پیاز ۲۲۵ میلی گرم در کیلوگرم میباشد. اندازهگیری مقدار نیترات در نمونههای پیاز (نمودار ۱) نشان میدهد که غلظت نیترات در تمامی نمونههای پیاز گرفته شده در حد استاندارد بوده و مشکلی از لحاظ مصرف مشاهده نمی‌شود. لیکن مقدار آن در شهرستان تبریز نسبت به دیگر شهرستان بالا بوده که احتمالاً به دلیل مصرف کودهای شیمیایی نیتروژنه و مصرف مقادیر بالای کود مرغی است و می‌بایست توجه لازم در این خصوص لحاظ گردد (نمودار ۲).
| نمودار (۱): فراوانی مقدار نیترات در محصول پیاز در شهرهای مختلف استان
نمودار (۲): بالاترین و پایین ترین مقدار نیترات در محصول پیاز در شهرستانهای استان |
در نمونههای سیبزمینی، غلظت نیترات در نمونههای در شهرستان بستانآباد و سراب، بالاتر از سایر شهرستانها میباشد که عمدتاً به دلیل مصرف بالای کود نیتروژنه و استفاده از پساب فاضلابهای رها شده در پایین دست زمین‌های کشاورزی میباشد (حدود ۳۸% نمونهها). همچنین در برخی مزارع سیبزمینی که قبلاً تحت کشت یونجه بودند غلظت بالایی از نیترات در غدههای سیبزمینی به دست آمد، لیکن در بقیه نمونهها غلظت نیترات در حد مطلوب بوده است (نمودار ۳ و ۴).
| نمودار (۳): فراوانی مقدار نیترات در محصول سیب زمینی در شهرستانهای مختلف استان
نمودار (۴): بالاترین و پایین ترین میزان نیترات در محصول سیبزمینی در شهرستانهای استان |
مقدار مجاز نیترات در هویج ۳۰۰ میلیگرم بر کیلوگرم میباشد (جدول ۱). بررسی نتایج غلظت نیترات در محصول در هویج نشان میدهد که مقدار نیترات در تمامی نقاط نمونهبرداری در شهرستان بستانآباد در حد مطلوب میباشد (نمودار ۵).
| نمودار (۵): فراوانی مقدار نیترات در محصول هویج در شهرستان بستانآباد |
| مقدار نیترات در کلم
مقدار مجاز نیترات در کلم ۱۵۰۰ میلیگرم بر کیلوگرم میباشد (جدول ۱). بررسی نتایج غلظت نیترات در محصول در کلم نشان میدهد که مقدار نیترات در تمامی نقاط نمونهبرداری در شهرستان سراب در حد مطلوب میباشد (نمودار ۶). نمودار (۶): فراوانی مقدار نیترات در محصول کلم در شهرستان سراب |
در میان محصولات مورد بررسی بیشترین میزان نیترات در کلم مشاهده شده و سیبزمینی و پیاز در مرتبههای بعدی قرار دارد. بررسی دادههای به دست آمده از یک دوره اندازهگیری سه ساله نشان میدهد که وضعیت پراکنش نیترات در محصولات کشاورزی استان روند مطلوبی را طی میکند که بیشتر به علت اقدامات ترویجی میباشد که توانسته سطح آموزش و آگاهی را در میان کشاورزان ارتقاء دهد. از طرف دیگر افزایش قیمت نهاده کشاورزی و تمایل کشاورزان به مصرف کود براساس آزمون خاک نقش مؤثری در این زمینه داشته است.
راهکار مدیریتی برای کاهش تجمع نیترات در محصولات کشاورزی:
- استفاده از گونه‌های زراعی که نیترات کمتری را در خود تجمع میدهند.
- عدم تراکم زیاد کشت در محصولات کشاورزی جهت نوردهی کافی آنها
- برداشت محصولات کشاورزی در زمان عصر
- استفاده وسیع از کود آلی و زیستی
- غذاهایی که پخته شده و دوباره سرد میشوند حاوی نیترات بالائی هستند که حتیالامکان نبایستی مصرف شوند (بویژه در کودکان).
استفاده از فاضلاب در سیستم کشاورزی استان
خاک مهمترین منبع تولید انرژی در زمین میباشد که زندگی موجودات زنده کاملاً به آن وابسته است، لیکن متأسفانه امروزه با روش‌های مختلف آلوده میگردد. خاک مخلوطی است پیچیده از مواد آلی و معدنی، موجودات زنده، آب و هوا و برای بهره‌برداری مناسب از خاک نباید هیچگونه تغییر نامطلوبی در ویژگیهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی آن بوجود آید. با این دیدگاه می‌توان آبیاری با فاضلاب را به عنوان یک برهم زننده این اکوسیستم مورد توجه قرار داد. گازهای موجود در خاک همان گازهای موجود در هوا می‌باشند ولی به دلیل وجود واکنشهای بیولوژیکی میزان آنها نسبت به هوا متفاوت است. مثلاً : میزان اکسیژن موجود در خاک به علت مصرف توسط باکتریهای هوازی برای تجزیه مواد آلی کمتر از هوا میباشد. مواد آلی بسیار ریز موجود در فاضلاب در صورتی که در خاک و رسوبات ته نشین شوند، باعث کاهش نفوذپذیری خاک و رسیدن اکسیژن به آن می‌گردند و حالت بی هوازی را در آن بوجود می‌آورند. برای تجزیه هوازی مواد آلی موجود در فاضلاب توسط میکروارگانیزمها نیاز به اکسیژن کافی میباشد و این مسأله با اندازهگیری BOD مشخص میگردد. میانگین BOD در فاضلابهای خانگی ۹۰ الی ۲۵۰میلی گرم در لیتر میباشد. pH، هدایت الکتریکی (EC)، کل جامدات محلول (TDS) و همچنین نسبت جذب سدیم (SAR) در پساب مورد استفاده در کشاورزی باید در حد قابل قبول باشد. حفظ محیط بازی (pH>7) برای پسابهایی که در مناطق زراعی مورد استفاده قرار می‌گیرند الزامی است و به طور کلی SAR کمتراز ۱۵ و هدایت الکتریکی کمتراز ۱۰۰میلی زیمنس در متر (در ۲۵درجه سانتیگراد) قابل قبول است. اکسیژن محلول باید حداقل در هشت ساعت از شبانه روز کمتر از ۲ میلیگرم در لیتر نباشد. اگر فاضلاب صنایع وارد سیستم جمعآوری شهری شود، مواد آلاینده شیمیایی نظیر فلزات سنگین (Heavy metal) و مواد آلی غیر قابل تجزیه در پساب مشاهده میگردد که در دراز مدت می‌توانند باعث تجمع این مواد سمی و نمکها در خاک شوند و این احتمال می‌رود که مقدار این مواد در محصولات کشاورزی نیز بالا رفته و سلامت انسان و دام را به مخاطره بیاندازد. که مهمترین روش حل این مشکل، جلوگیری از ورود این فاضلابها به شبکه جمع آوری شهری و یا تصفیه کامل آنها میباشد.
خطرات بهداشتی قابل توجهی در استفاده از فاضلاب تصفیه نشده برای آبیاری مزارع سبزی و باغ‌های میوه وجود دارد. فاضلابهای شهری می‌توانند شامل مخلوطی از آلودگی‌های بیولوژیکی و شیمیایی باشند. فاضلاب شهری حاوی مقادیر زیادی فلزات سنگین و سمی است. فلزات سنگین با توجه به ثبات شیمیایی، تجزیه‌پذیری ضعیف و داشتن قدرت تجمع زیستی در بدن موجودات زنده به سرعت تبدیل به آلاینده‌های سمی میشوند. این فلزات توسط گیاهان و پس از مصرف آنها توسط انسان و دام جذب شده و با تجمع یافتن به غلظت‌های سمی می‌رسند. بیشترین و خطرناک‌ترین آثار مسمومیت به وسیله فلزات سنگین، در مراحل رشد و نمو انسان رخ میدهد. رشد سریع سیستم‌های بدن در جنین و نوزاد انسان و کودکان خردسال، در این اثرپذیری بسیار اهمیت دارد. وجود فلزات سنگین در آب آشامیدنی نوزادان شیرخوار و خردسالان میتواند باعث کندذهنی و اختلال در یادگیری، اختلال در حافظه، آسیب دیدن سیستم عصبی و اختلالات حرکتی نظیر تشنج یا بیش‌فعالی آنها شود. در موارد وخیم‌تر فلزات سنگین صدمات جبران‌ناپذیر مغزی را باعث میشوند. کودکان نسبت به بزرگسالان بیشتر در معرض خطرات ناشی از فلزات سنگین در آب و غذا هستند، زیرا نسبت به وزن بدن‌شان آب و غذای بیشتری مصرف میکنند. جیوه و سرب، احتمال ابتلا به سندرم خود ایمنی را افزایش میدهند که در اثر آن سیستم دفاعی، برخی از سلول‌ها و ملکول‌های بدن را بیگانه تلقی کرده و به آنها حمله میکند و عوارضی همچون روماتیسم قلبی، امراض کلیوی، ناراحتی‌های عصبی و اختلال در سیستم گردش خون را باعث میشود. فلز سرب میتواند مانند کلسیم در استخوان‌ها رسوب کند که این امر باعث ایجاد تومورهای کلیوی و سرطان‌های مختلف میشود. همچنین این فلز تمایل به ترکیب با گلبول‌های قرمز را نیز دارد. کودکان و نوجوانان بیشتر در معرض آلودگی با سرب قرار دارند و دراین میان کودکان حساس‌ترین افراد از حیث بدنی و تاثیرپذیری هستند. کادمیوم فلز سنگین دیگری است که در صنایع لاستیک، رنگ، باطری‌سازی و همچنین در کودهای کشاورزی وجود دارد که از طریق مختلف از قبیل مواد خوراکی، تنفس و غیره وارد بدن شده و عوارض مختلفی از قبیل کم خونی، بیماری استخوانی، کبدی و کلیوی ایجاد میکند. عنصر کادمیم همچنین برکلیه‌ها اثر گذاشته و سبب دفع پروتئین از طریق ادرار (پروتئینوری) میشود.
افزون بر فاضلابهای شهری، ورود فاضلابهای بیمارستانی به شبکه جمعآوری فاضلاب، مشکلات بیشتری را باعث میشود. فاضلاب بیمارستانی، شباهت زیادی به فاضلاب شهری دارد اما علاوه بر مواد آلوده معمول در فاضلاب شهری، ترکیبات عفونی دفع شده از بیمارستان‌ها را نیز در خود دارد که دارای عوامل ایجاد‌کننده بیماریهای روده‌ای، باکتریها، ویروس‌ها و انگل‌ها است و میتواند همراه با آب منتقل شوند و به همین خاطر وقتی این فاضلاب، در باغ‌های میوه و مزارع سبزی استفاده میشود خطر ابتلا به انواع بیماریهای خطرناک شناخته و ناشناخته را افزایش میدهد.
استفاده از ﻓﺎﺿﻼب ﺗﺼﻔﯿﻪ ﺷﺪه و همچنین روان‌آب حاصل از بارندگی ﻣﯽﺗﻮاند ﺑﺮای آبیاری پوشش‌های گیاهی حومه شهرها یا فضای سبز شهری و درختان پارک‌ها استفاده شود. سازمان بهداشت جهانی، در همکای با سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد (FAO) و برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد (UNEP) دستورالعملهایی را برای استفاده ایمن از فاضلابها نوشته است که همگی پس از بررسی و آزمایش‌های میدانی قابل تعمیم به مزارع و باغ‌ها می‌باشند. آنچه اهمیت دارد مدیریت و کنترل دقیق توسط سازمان‌های مربوط است.
جدول (۸): میزان و سطح استفاده مزارع استان آذربایجانشرقی از فاضلاب
| شهرستان | منبع
فاضلاب |
مساحت اراضی آبیاری شده با فاضلاب خام (هکتار) | اهم اقدامات در راستای منع استفاده | موانع اجرائی |
| اسکو | شهری – روستایی | ۱۰۰ | ۱- جایگزینی درختان غیر مثمره به جای سبزی و صیفی
۲- شناسایی محلهای آسیب پذیر و آلوده ۳- برگزاری کلاسهای آموزشی و ترویجی ۴- صدور اطلاعیههای هشدار دهنده از صدا و سیما ۵- همکاری با سایر ارگانها در راستای معرفی افراد متخلف به دستگاههای قضایی ۶- تخریب انهار و مزارع آلوده که با فاضلاب خام آبیاری شدهاند. |
۱- عدم تکمیل و تجهیز فاز دوم و سوم تصفیه فاضلاب تبریز به دلیل افزایش میزان جمعیت
۲- عدم گسترش شبکه‌های جمع آوری فاضلاب شهری ۳- آلودگی مجدد فاضلاب تصفیه شده در مسیر انتقال ۴- عدم لوله گذاری به منظور جدا کردن خط انتقال فاضلاب از کانالهای آبیاری ۵- نبودن متولی لجن کش‌های صنعتی ۶- عدم برخورد مناسب سیستم قضایی با متخلفین استفاده کننده از فاضلاب |
| اهر | شهری – روستایی | ۴۰ | ||
| بناب | شهری – روستایی | ۷۰ | ||
| تبریز | شهری – روستایی | ۱۰۰ | ||
| سراب | شهری – روستایی | ۵۰ | ||
| عجب شیر | شهری – روستایی | ۷ | ||
| مرند | شهری – روستایی | ۱۷۰ | ||
| هریس | شهری – روستایی | ۱۰۰ |
آبراهه‌های طبیعی که از بالادست شهر تبریز به پایین‌دست و محله قراملک و درنهایت دریاچه ارومیه روانه میشود بستری برای ورود پساب‌ها و فاضلابهای انسانی شده است.
خطرات ناشی از جاری شدن این پسماندها در محیط‌زیست و اراضی کشاورزی محصولات کشاورزی این منطقه را با خطر آلودگی مواجه میکند و این در حالی است که محصولاتی همچون گندم، سبزیجات و صیفی‌جات در سطح شهر تبریز و حتی استان‌های هم‌جوار توزیع میشود. آبهای سطحی کوی لاله تبریز با گذر از اراضی کشاورزی و عبور این روان آب غیربهداشتی از مزارع کشاورزی قراملک موجب میشود که کشاورزان اقدام به آبیاری محصولات خود کنند. وجود کارخانه ایران مایه و ادامه فعالیت آن منجر به آلودگی زیست‌محیطی از دیگر مشکلات این منطقه است.
با قرار گرفتن منطقه مسکونی قراملک در مجاورت شهرک‌های صنعتی به همین نام در ضلع جنوبی این سؤال را به ذهن متبادر میکند که آیا زیستگاه انسانی در کنار این تعداد کارخانه به چه گونه است؟ پاسخ بیانگر عدم تناسب کارخانه‌های صنعتی با مکان زیست انسانی است چراکه مطالعه و شناخت عوامل طبیعی و ویژگیهای جغرافیایی این منطقه نشان میدهد مکان‌یابی درستی در احداث واحدهای صنعتی این منطقه صورت نگرفته است.
نتایج آزمایش‌های مختلف نشان داد که شاخص آلودگی BOD و COD فاضلاب این منطقه آلوده‌ترین مکان در تلخه رود محسوب میشود و میزان آلایندگی مطرح در بحث فاضلابها در این محل بسیار بالاتر از حد استاندارد است. نادرست‌ترین شیوه برای دفع فاضلاب در قراملک تبریز اتفاق میافتد و نه‌تنها اکوسیستم رودخانه‌ای از بین می‌رود بلکه با انتقال آلودگی‌ها توسط تلخه رود به زمین‌های پایین‌دست و در نهایت به دریاچه ارومیه اکوسیستم آنها را به خطر میاندازد.
کاهش آلودگی، نگهداری منابع طبیعی، کاهش حجم ضایعات شهری، افزایش بازیافت، کاهش انرژی مصرفی و بهبود محصولات کشاورزی این منطقه از تبریز مدیریت واحد شهری و همکاری ساکنان و مدیران واحدهای صنعتی را می‌طلبد و نقش تمکین شرکت‌های صنعتی که پساب‌های خود را روانه آبهای سطحی محله قراملک میکنند بیش از سایر مؤلفه‌ها مؤثر جلوه میکند. در حال حاضر فاضلاب خانگی و صنعتی شهر تبریز در یک تصفیه خانه تصفیه میشود. کانال‌ها و آبریزهای سطحی شهر تبریز بستر مناسبی برای تخلیه فاضلاب خانگی نیست و ضرورت دارد شرکت هایی که در زمینه تخلیه فاضلاب خانگی فعالیت میکنند، توجیه شوند.
آبهای بالادست و ارتفاعات شهر تبریز از طریق آبراهه‌های سطحی و زیرزمینی به پایین دست و منطقه قراملک سرازیر میشود و در این مسیر فاضلابهای شهری و صنعتی به این کانال اضافه میشود.
جدول (۹): میزان عناصر موجود در پساب کارخانه ایرانمایه
| Cu | Zn | Mn | Fe | P | Mg | Cl | K | Ca | Na | pH | EC | پساب |
| (mg/L) | (mg/L) | (mg/L) | (mg/L) | (mg/L) | (mg/L) | (mg/L) | (mg/L) | (mg/L) | (mg/L) | (dS/m) | (%) | |
| ۰/۱۱۳ | ۰/۰۹۷ | ۰/۷۰۰ | ۲/۵۷۸ | ۱۴۴ | ۱/۰۶۳ | ۱۲/۵ | ۲۱/۳۰ | ۵/۵۳ | ۳۳/۸۸ | ۶/۲۶ | ۷/۹۴ | P100 |
کانال “ایلی سو” واقع در منطقه صنعتی غرب تبریز با سرچشمه‌گیری و هدایت آبهای سطحی و روان شهری از بالادست و ارتفاعات کلانشهر تبریز با گذر از بین کارخانه‌های صنعتی بزرگ در این منطقه با افزودن پساب‌های صنعتی از سوی کارخانه‌ها، به این کانال آبی جلوه نامطلوبی را به این منطقه داده در حالی که آبهای روان همراه با انواع زباله‌های پلاستیکی و غیرقابل تجزیه در طبیعت با ته‌نشین شدن در این کانال و همچنین لای روبی‌های غیر اصولی انجام یافته در مسیر کانال، موجب انباشته شدن زباله گشته و چشم‌انداز نامطلوبی را از خود به معرض نمایش گذاشته است. باید یاد آور شد که نفوذ آبهای آلوده در این مسیر به ذخایر بسترهای زیر زمینی آبی آسیب‌های جبران ناپذیری را وارد کرده، به طوریکه همراه داشتن زباله‌های شهری و آبهای آلوده تهدیدی بر محیط زیست منطقه و تخریب منابع طبیعی آب و خاک را در پی دارد.
به گفته اهالی محله تاریخی قراملک این کانال بیش از ۴۰ سال از مسیر کوی لاله با گذر از مراکز صنعتی به اراضی کشاورزی منطقه جریان یافته و پس از طی این مسیر در نهایت به رود آجی چای می‌ریزد و علیرغم وجود راه حل‌های ساده برای گذر از این بحران زیست محیطی، با اقدامات تکنولوژی نانو در تصفیه آبهای فاضلابی متاسفانه شهرداری اعتقاد دارد که طرح ساماندهی آبهای سطحی فعلا هزینه بر بوده و مقرون به صرفه نیست کمااینکه از سوی دیگر به کشاورزانی که مشغول به کاشت محصولات کشاورزی هستند اجازه ایجاد قنات داده نمی‌شود در حالی که این آب در فصل‌های پربارش سال با طغیان خود و ایجاد سیلاب از این کانال سرریز شده و به اراضی و محصولات کشاورزان صدمات جبران ناپذیری را وارد میکند که متاسفانه کسی هم جوابگوی این معضل نمی‌باشد. از سوی دیگر، کشاورزان نیز از اقدامات مربوط به ساماندهی این مشکل عاجز هستند. بوی متعفن و غیرقابل تحمل اراضی صنعتی غرب تبریز نیز حکایتی دیگر دارد.
نصب و تعبیه سیستم تصفیه خانه بیولوژیکی بعد از لایروبی در سرتاسر مسیر این کانال با امکان پرورش ماهی خوراکی، زیباسازی محیط پیرامونی و حذف آلایند‌های کانال جهت تحویل آب سالم برای مصارف کشاورزی با حداقل هزینه و زمان میتواند در دستور کار مسئولان شهری قرار گیرد.
با استفاده توام از ۲ تصفیه خانه بیولوژیکی و طراحی شده، علاوه بر تصفیه کامل آب کانال جهت مصرف کشاورزی و ایستگاه‌های پرورش ماهی که در ۹۰ درصد طول کانال امکان‌پذیر خواهد بود می‌توان با این روش اشتغال‌زائی برای حداقل ۳ نفر به طور مستقیم و ۵ نفر بصورت غیرمستقیم در ایستگاه‌های پرورش ماهی طول مسیر محیا نمود.
فاضلاب شهرک اندیشه از طریق کانالهای رو باز در پشت منطقه فن آوری وارد زمین‌های کجاآباد و قراملک میشود. احداث تصفیه خانه در شهرک اندیشه ضرورت دارد.
نمودار (۸): تغییرات مقدار BOD پساب خروجی ازفاضلاب شهرک اندیشه
مطابق نمودار یک در اکثر مواقع سال میزان آلاینده BOD بالاتر از مقادیر مجاز برای استفاده در سیستم کشاورزی منطقه میباشد (نمودار ۸).
نمودار(۹): تغییرات مقدار COD پساب خروجی ازفاضلاب شهرک اندیشه
مطابق نمودار (۹) در اکثر مواقع سال میزان آلاینده COD بالاتر از مقادیر مجاز برای استفاده در سیستم کشاورزی منطقه میباشد (نمودار ۹).
جدول (۱۰): نتایج پایش آلاینده نیترات درمزارع آبیاری شده با فاضلاب خام اطراف موتوژن از کانال ایلی سو (مهرماه ۹۷)
| ردیف | مشخصات
نمونه |
مالک مزرعه | نیترات اندازهگیری شده | حداکثر نیترات مجاز |
| میلی گرم درکیلوگرم ماده تر | میلی گرم درکیلوگرم ماده تر | |||
| ۱ | مرزه | حبیب امامعلی | ۳۱۱۲ | ۲۰۰۰ |
| ۲ | گشنیز | حبیب امامعلی | ۱۰۰۷ | ۲۰۰۰ |
| ۳ | گشنیز | اسماعیل حاجی زاده | ۲۵۴۰ | ۲۰۰۰ |
| ۴ | تربچه | احد پور جباری | ۲۱۶۱ | ۲۰۰۰ |
| ۵ | مرزه | احد پور جبار ی | ۲۱۶۱ | ۲۰۰۰ |
| ۶ | ترب | حبیب امامعلی | ۱۶۳۳ | ۱۰۰۰ |
| ۷ | ترخون | حبیب امامعلی | ۶۱۰ | ۱۰۰۰ |
| ۸ | نعناع | اسماعیل حاجی زاده | ۲۹۰ | ۵۰۰ |
| ۹ | شاهی | حبیب امامعلی | ۲۶۵۰ | ۱۵۰۰ |
| ۱۰ | تره | حبیب امامعلی | ۲۲۸۰ | ۵۰۰ |
| ۱۱ | اسفناج | اسماعیل حاجی زاده | ۱۹۰۰ | ۱۰۰۰ |
| ۱۲ | تره | احمد پور جباری | ۱۲۹۰ | ۵۰۰ |
همانطوری که از جدول شماره ۱۰ استنباط میگردد از دوازده نمونه تصادفی که از منطقه غرب تبریز که با فاضلاب خام آبیاری میشوند تجمع بیش از نیترات در اندامهای خوراکی دارند.
نمودار (۱۰): پراکنش عنصر سنگین کروم در خاکهای آبیاری شده با پساب چرم شهر تبریز
همانطوری که در نمودار ۱۰ مشاهده میشود بعلت غیر استاندارد بودن سیستم تصفیه مجتمع صنعتی چرم شهر در غرب تبریز میزان تجمع عنصر سنگین کروم در خاکهای کشاورزی منطقه در وضعیت نگران کننده ای قرار دارد و در صورت عدم بهسازی و کارکرد سیستم تصفیه فاضلاب در این منطقه درصد بیشتری از خاکهای کشاورزی منطقه با معظل تجمع و سمیت این عنصر مواجه خواهد گردید.
قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست سال ۱۳۵۳ (با اصلاحیه سال ۷۱)
ماده (۱۲): صاحبان یا مسئولان کارخانجات و کارگاه‌های موضوع ماده ۱۱ مکلفند به محض ابلاغ دستور سازمان، کار یا فعالیت ممنوع شده را متوقف و تعطیل نمایند. ارایه کار یا فعالیت مزبور منوط به اجاره سازمان یا رای دادگاه صلاحیت‌دار خواهد بود. در صورت تخلف به حبس از ۶۱ روز تا یک سال و یا پرداخت جزای نقدی از پنج هزار ریال تا پنجاه هزار ریال یا به هر دو مجازات محکوم خواهند شد. بر اساس ماده (۱۴) در مورد جرایم مذکور در این قانون، سازمان حسب مورد شاکی و یا مدعی خصوصی شناخته میشود ماده (۲۰) با تصویب شورای عالی حفاظت محیط زیست قسمتی از مواد ۱۱و ۱۲ و ۱۳ این قانون در محدوده شهرها و هر یک از مناطق کشور ضمن تعیین حدود بر حسب مورد به شهرداریهای مربوطه یا هر سازمان دولتی ذیربط محول میشود.
آئین نامه جلوگیری از آلودگی آب مصوب سال ۱۳۷۳
ماده (۷): با نمونه برداری و نوع میزان آلودگی هر یک از منابع آلوده کننده، در صورت عدم رعایت استانداردهای مقرر، سازمان مراتب را کتباً اخطار و صریحاً نوع آلودگی و میزان آن و همچنین مهلت رفع آلودگی را متناسب با امکانات تعیین میکند.
قانون مجازات اسلامی – تعزیرات سال ۱۳۷۵
ماده۶۸۸ـ هراقدامی که تهدید علیه بهداشت عمومی شناخته شود از قبیل آلوده کردن آب آشامیدنی یا توزیع آب آشامیدنی آلوده، دفع غیر بهداشتی فضولات انسانی و دامی و مواد زاید، ریختن مواد مسموم کننده در رودخانه، زباله درخیابان‌ها و کشتار غیر مجاز دام، استفاده غیرمجاز فاضلاب خام یا پس آب تصفیه خانه‌های فاضلاب برای مصارف کشاورزی ممنوع میباشد و مرتکبین چنانچه طبق قوانین خاص مشمول مجازات شدیدتری نباشند به حبس تا یک سال محکوم خواهند شد.
تبصره۱- تشخیص اینکه اقدام مزبور تهدید علیه بهداشت عمومی وآلودگی محیط زیست شناخته میشود ونیز غیرمجاز بودن کشتار دام ودفع فضولات دامی و همچنین اعلام جرم مذکور حسب مورد برعهده وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان دامپزشکی خواهد بود.
تبصره۲- منظور از آلودگی محیط زیست عبارتست از پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب یا هوا یا خاک یا زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیک آن را بطوری که به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان یا آثار یا ابنیه مضر باشد تغییر دهد.
ماده ۴ آیین نامه بهداشت محیط :
بمنظور جلوگیری از روند روبه رشد آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی اعم از چاهها، رودخانه ها، قناتها، چشمه‌ها و آب مصرفی شهر و روستا کمیته‌ای به نام کمیته حفاظت از منابع آب آشامیدنی زیر نظر استاندار با عضویت مدیران و رؤسای اداره کل بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان آب منطقه‌ای استان،جهاد کشاورزی استان، برنامه و بودجه استان و شرکت آب و فاضلاب استان تشکیل میشود تا موارد زیر را بررسی و اقدام نمایند.
اتخاذ تصمیم راجع به خارج نمودن بعضی از منابع تامین آب آشامیدنی از سرویس بر اساس گزارش اداره کل بهداشت محیط آلوده شده اند اعم از چاهها، چشمه‌ها و قناتها
اتخاذ تدابیر لازم جهت حفاظت از منابع آب آشامیدنی موجود بر اساس دستورالعملهایی که توسط دستگاههای ذیربط پیشنهاد میشود و به تصویب کمیته می‌رسد.
اتخاذ تدابیر لازم بمنظور حفظ حریم مناطقی که در آینده برای تامین آب شهرها از طریق دستگاههای ذیربط پیشنهاد میشود.
۴- اتخاذ تصمیم در رابطه با بحرانهای ناشی از آلودگی منابع آب و چگونگی مقابله با آنها
ماده ۱۱قانون تعزیرات حکومتی امور بهداشتی و درمانی :
در موردجرایم موضوع این قانون کمیسیونی مرکب از سرپرست نظام پزشکی مرکز یا استان برحسب مورد و رئیس دانشگاه و نماینده وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موضوع را بدواً رسیدگی نموده و در صورت تشخیص وقوع جرم در مورد مؤسسات دولتی به کمیسیون تعزیرات حکومتی بخش دولتی و در موارد غیردولتی به دادسرای انقلاب اسلامی جهت تعیین مجازات معرفی می‌نماید که در شعبه ویژه اداره تعزیرات قابل رسیدگی است.
مجموعه جهادکشاورزی هیچگونه وظیفه قانونی برای برخورد با متخلفین استفاده از فاضلاب برعهده ندارد. جهادکشاورزی به جهت کمک در رفع معضلات مربوطه همواره تلاش کرده است تا در بازدیدهای انجام شده از مناطق دفع فاضلاب شهری و شهر صنعتی از طریق تذکر شفاهی و آموزش کشاورزان توزیع بنر و پوستر و با ترویج تغییر الگوی کشت از سبزی و صیفی به محصولاتی مثل پنبه و کلزا و آبیاری فضای سبز و درختان غیر مثمره اقدام لازم به عمل آید. با توجه به خشکسالی‌های اخیر و بحران آب تا زمانی که فاضلاب شهری از داخل مزارع و مسیرهای آبیاری عبور کند، قطعا مورد استفاده افراد سودجو قرار خواهد گرفت و می‌بایست توسط دستگاههای ذیربط در این خصوص چاره‌اندیشی اساسی شود. براساس قوانین موجود تکالیف دستگاههای مختلف اجرایی برای برخورد و پیگیری به منظور منع استفاده از فاضلاب مشخص شده است.
۱-برای کشاورزان منطقه امکان فراهم آمدن حق آبه جهت آبیاری مزارع فراهم گردد.
۲-کانالهای غیر مجاز که درآنها فاضلاب خام در جریان هست تخریب گردند.
۳- استفاده از روش‌های مدرن تصفیه فاضلاب در مسیر انتقال.
۴- لایروبی زباله‌های رودخانه “ایلی سو” همراه با تعریض آنها.
۵- استفاده از روش انعقاد الکتریکی که عبارت است از تولید مواد منعقد کننده در محل با استفاده از تجزیه الکتریکی الکترودهای آلومینیوم یا آهن. در این روش با استفاده از جریان الکتریکی و نصب الکترودهای شیمیایی از جنس آلومینیوم، آهن و … که به صورت آند و کاتد عمل میکنند، ذرات کلوئیدی موجود در محیط آب یا فاضلاب از طریق تولید بارهای مثبت الکتریکی از لحاظ الکتریکی خنثی شده و در نتیجه تولید Al3+ و Fe3+ و . . . . فرآیند لخته سازی فراهم میگردد.
- ملکوتی، م. ج. ۱۳۷۵٫ کشاورزی پایدار و افزایش عملکرد با بهینه سازی مصرف کود در ایران. نشر آموزش کشاورزی، ۲۷۹ صفحه.
- Artiola, J. F. 1998. Temporal and spatial distributions of nitrate-N in two furrow irrigated semiarid soils amended with sludge and fertilizer. Dept. of soil, water and Environmental Science University of Arizona
- Ahonen, S., I. Kuokkanen, and P. L. Penttila. 1984. The nitrate concentration of domestic vegetables in Helsinki Market {Finland} in summer and autumn. Journal of Agricultural Science in finland 59, no. 5: 425-430.
- Ahrens, E., S. Elsaidy, l. Samaras, F. Samaras, and E. V. Wistinghausen. 1983. Significance of fertilization for the post- harvest condition of vegetables, especially spinach. ” Paper presented at the fourth International Conference of the International Federation of Organic Agriculture Movements, Cambridge, Massachusetts.
- Andersen, L., and N. E. Nnielsen. 1992. A new cultivation method for the production of vegetables with low content of nitrate. Scientia Horticulturae (Amsterdam) 49, no. 1-2 : 167-171.
- Aworth, O. C., J. R. Hicks, P. L. Minotti, and C. Y. lee. 1980. Effects of plant age and nitrogen fertilization on nitrate accumulation and postharvest nitrite accumulation in fresh spinach. Journal of American Society for Horticultural Science 105, no. 1: 18-20.
- Bakr, A. A., and R. A. Gawish. 1997. Trials to reduce nitrate and oxalate content in some leafy vegetables. 2. Interactive effects of the manipulating of the soil nutrient supply, different blanching media and preservation methods followed by cooking process. ” Journal of the Science of food and Agriculture 73, no. 2: 169-178.
- Barker, A. V. 1975. Organic vs. inorganic nutrition and horticultural crop quality. ” Hortscience 10, no. 1: 50-53.
- Barker, A. Vv., and D. N. Maynard. 1970. Nutritional factors affecting nitrate accumulation in spinach. ” Communications in soil science and plant Analysis 2, no. 6 : 471-478.
- Barker, A. /V., D. N. Maynard, and H. A. Mills. 1974. Variations in nitrate accumulation among spinach cultivars. ” Journal of American Society for Horticultural Science 99, no,2. : 132-134.
- Beltran, J. M. Irrigation with saline water: Benefits and environmental impact. Agric. Water Manag. 1999, 40, 183–۱۹۴٫
- Blom-Zandstra, M. 1989. Nitrate accumulation in vegetables and its relatioship to quality. ” Annals of Applied Biology 115, no. 3: 553-562.
- Breimer, T. 1982. Environmental factors and cultural measures affecting the nitrate content in spinach. Reprinted from fertilizer Research, vol. 3, no. 3 Ed. The Hague, The Netherlands: Martinus Nijjhoff/ Dr W. junk publishers, The Hague. 1982.
- Brown, J. R. 1966. Soil fertilization and nitrate accumulation in vegetables. ” Agronomy hournal 58: 209- 212.
- Brown, J. R., and G. E. Smith. 1967. Nitrate accumulation in vegetable crops as influenced by soil fertility practices. Missouri agricultural experiment station research bulletin 920: 1-43.
- Cantliffe, D. J. 1973a. Nitrate accumulation in spinach cultivars and plant introductions. ” Canadian journal of plant Science 53: 365-367.
- Cantliffe, D. J. 1972b. Nitrate accumulation in spinach grown at different temperature. ” Journal of American society for Horticultural Science 97, no. 5: 674-676.
- Cantliffe, D. J., and S. C. phatak. 1974. Nitrate accumulation in greenhouse vegatable crops. ” Canadian journal of plant Science 54: 783- 788.
- Caudill, L., J. Walbridge, and G. Kuhn. 1990. Methemoglobinemia as a cause of coma. ” Annals of Emergency Medicine 19, no. 6: 677.
- Chaey, D. E., L. E. Drinkwater, and G. S. Pettygrove. 1992. Organic soil amendments and fertilizers, UC Sustainable Agriculture Reasearch and Education program, publication 21505: UC- SAREP, University of California Division of Agriculture and Natural Resources.
- Delgado, J. A. and Follett, R. F. 1998. Sap test for determination of Nitrate-Nitrogen concentration in above ground biomass of winter cover crops. U. S. Department of Agriculture.
- Dorsch, M. M, et al., 1984. Congenital malformations and maternal drinking water supply in rural south Astralia: A case control study. Journal of Epidemiology. 119:473-486.
- FAO (1989). Wastewater quality guidelines for agricultural use. Irrigation and Drainage paper. Health guideline for the use of wastewater in agriculture and aquaculture Report of a WHO Scientific Group .
- Graun,G. F. and Greathous, D. G. and Gudersan,D. H. 1981. Methemoglobin levels in young children consuming high nitrate well water in the U. S. Internationa; Journal of Epidemiology No. 4:309-317.
- Huunt, J., and M. K. Turner. 1984. A survey of nitrite concentrations in retail fresh vegetables. Food Additives and Contaminants 11. no. 3: 327-332.
- Kiziloglu, F. M. ; Turan, M.; Sahin, U. ; Kuslu, Y. ; Dursun, A. Effects of untreated and treated wastewater irrigation on some chemical properties of cauliflower (Brassica olerecea L. var. botrytis) and red cabbage (Brassica olerecea L. var. rubra) grown on calcareous soil in Turkey. Agric. Water Manag. 2008, 95, 716–۷۲۴٫
- Leclerc, J., M. L. Miller, E. Joliet, and G. Rocquelin. 1988. Vitamin and mineral contents of carrot and celeriac grown under mineral or organic fertilization. ” Biological Agriculture & Horticulture 7, no. 4 : 339-348.
- Lorenz, O. A. 1978. Potential nitrate levels in edible plant parts. ” In Nitrogen in the environment, edited by Nielsen D. R. and J. G. MacDonald, 201-219: Academic press.
- Maga, J. A., F. D. Moore, and N. Oshima. 1978. Yield, nitrate levels and sensory properties of spinach as influenced by organic and mineral nitrogen fertilizer levels”. In Nitrogen in the environment, edited by D. R. Nielson and J. G. MacDonald, 221 – ۲۳۳٫
- Maynard, D. N., A. V. Barker, P. L. Minotti, and N. H. peck. 1976. Nitrate accumulation in vegetables. Advances in Agronomy 28 : 71-118.
- Muramoto, J. 1999. Comparison of nitrate content in leafy vegetables from organicand conventional farmers in California. Center for Argo ecology and sustainable food system. Univ. of. Califor. Santacruz.
- Olday, F. C., A. V. Barker, and D. N. Maynard. 1976. A physiological basis for different patterns of nitrate accumulation in two spinach cultivars. ” Journal of American Society for Horticultural Science 101, no. 3: 217-219.
- Raikova, L. L., and P. V. petkov. 1994. Formation of nitrate pool in spinach grown on different soils (with 15 N). In Developments in plant and soil Sciences, Vol. 68. Progress in nitrogen cycling studies; 8th Nitrogen Workshop, Ghent, Belgium, September 5-8, edited by O. G. Hofman Van Cleemput and A. Vermoesen, 259- 264. Dordrecht, Netherlands; Norwell, Massachusetts, USA: kluwer Academic publishers, 1996.
- Regan, W. S., V. N. Lambeth, J. R. Brown, and D. G. Blevins. 1968. Fertilization interrelationships on yield, nitrate and oxalic acid content of spinach. ” American journal for Horticultural Science 93: 485-492.
- Schuphan, W., B. Bengtsson, I. Bosund, and B. Hylmo. 1967. Nitrate accumulation in spinach. ” Qualitas plantaram, plant foods for Human Nutrition 14: 317-330.
- Smith, J. L., and J. W/ Doran. 1996. Measurement and use of pH and electrical conductivity for soil quality analysis. ” In Methods for assessing soil quality, edited by J. W. Doran and A. J. Jones, 169-185. Madison, WI: Soil Science Society of America, Inc.,
- Stopes, C., L. Woodward, G. forde, and H. Vogtmann. 1988. The nitrate content of vegetable and salad crops offered to thje consumer as from “organic” or “conventional” production systems. “Biological Agriculture & Horticulture 5, no. 3: 215-222.
- Takebe, M., N. Satou, K. Ishii, and T. Yoneyama. 1996. Effect of slow- releasing nitrogen fertilizers on the contents of oxialic acid, ascorbic acid, sugars and nitrate in spinach (9Spinacia oleracea L.). ” Japanese journal of soil science and plant Nutrition 67, no. 2: 147-154.
- Termine, E., D. Lailon, B. Taupier- Lletage, S. Gautier, R. lafont, and H. lafont. 1987. Yield and content in nitrates, minerals and ascorbic acid of leeks and turnips grown under mineral or organic nitrogen fertilizations. ” Plant foods for Human Nutrition 37: 321-332.
- Weyer, P. J., J. R. Cerham, B. C. Kross, G. R. Hallberg, J. Kantamneni, G. Breuer, M. P. Jones, W. Zheng and C. F. Lynch. 2001. Municipal drinking water nitrate level and cancer risk in older women. The Iowa Women Health study. Epidemiology. 327- 338
- Vogtmann, H., M. Eichenberger. P. Ott, A. Temperli, and U. Kunsch. 1983. Accumulation of nitrates in leafy vegetables grown under contrasting agricultural systems. ” Paper presented at the fourth International Conference of the International federation of Organic Agriculture Movements, Cambridge, Mmassachusetts.
